In de stad Novgorod in Rusland werd in de middeleeuwen gecommuniceerd door middel van tekstjes die in stukjes berkenbast werden gekrast. Er zijn maar weinig mensen die deze berkenbastteksten onderzoeken. Vandaag is een van die ‘berestologen’ – wetenschappers die zich bezighouden met berkenbastteksten – en tevens slavist Jos Schaeken aan het woord. Hij werkt als hoogleraar aan de Universiteit Leiden en doet al meer dan 20 jaar onderzoek naar deze berkenbastteksten. Het klinkt misschien als ‘oude troep’, zoals hij het zelf beschrijft, maar is eigenlijk razend actueel.

De studie naar deze teksten is relatief jong: het allereerste stukje berkenbast werd opgegraven in 1951. De wetenschap die zich hieraan wijdt heet berestologie. ‘Beresta’ is namelijk het Russische woord voor berkenbast. Hoewel de gevonden stukjes tekst klein en vrij kort van stof zijn, leveren ze enorm veel informatie op.

Huis-tuin-en-keukenberichten

Wat zijn deze stukjes bekraste berkenbast nou eigenlijk meer dan enkele vies uitziende, verfrommelde stukjes papier? “In één zin, WhatsAppjes uit de middeleeuwen”, aldus Schaeken. In de middeleeuwen hadden die tekstjes dezelfde functie als WhatsApp: snel, kort en bondig iets communiceren met iemand.

Het is absoluut nuttig om deze teksten te onderzoeken. “Bij het lezen van zo’n tekstje valt op dat deze taal uit de middeleeuwen heel anders is dan men vermoedde. Behalve dat de taal heel bijzonder is, is het belangrijkste dat je bij het lezen van deze tekstjes een goed beeld van de wereld van de middeleeuwse Russen krijgt”, vertelt de berestoloog. “Als je een beetje verbeeldingsvermogen hebt, lijkt het alsof je daar rondloopt. Je ziet mensen om je heen. De een is kwaad op de ander en de ander krijgt nog geld van die. Het zijn eigenlijk huis-tuin-en-keukenberichten.”

Moderne communicatie

“Je denkt misschien dat middeleeuwse teksten saai en ouderwets zijn, maar eigenlijk is de manier van communiceren enorm modern te noemen. Er was toen dus ook al een medium dat zich leende voor hele snelle communicatie. Een medium waarmee de mensen ook schreven zoals ze spraken, net zoals wij appen. Je tikt iets in op je mobiel maar eigenlijk is dat hoe je spreekt. Dat deden ze in de middeleeuwen ook, maar dan op berkenbast”, legt de slavist uit. “Je ziet ook aan de taal die ze opschrijven op het berkenbastje dat het een soort spreektaal op schrift is. Het is precies zoals wij in het Nederlands ‘me boek’ zeggen in plaats van ‘mijn boek’. Op deze manier zeg je het wel maar niet zoals je schrijft voor school. Door die tekstjes weten wij ook dat de Russen in de middeleeuwen bijvoorbeeld ‘me boek’ zeiden en niet alleen ‘mijn boek’; dat is waardevolle informatie. Zo komt de gesproken taal tot leven. Het zijn de stemmen van echte mensen die je hoort.’’ Vandaar ook Schaekens keuze om zijn boek Stemmen op berkenbast te noemen. ‘‘Het is dus geen oude troep maar het staat rechtstreeks in verband met wat wij dagelijks op WhatsApp doen. Er is dus wel degelijk een actuele connectie”, voegt hij eraan toe.

De meeste berkenbastteksten worden vandaag gevonden in Novgorod, een stad in het noordwesten van Rusland. “Als je niet graaft, vind je niks.” Er wordt in Novgorod altijd gegraven omdat het een van de belangrijkste steden van het middeleeuwse Rusland was, maar vooral omdat er in de stad een bodemgesteldheid is die alle berkenbastjes goed conserveert. Het opgraven van deze berkenbastteksten heeft Schaeken zelf één keer gedaan. “Ik vond het heel saai: je zit dan een beetje met je handen in de klei te wroeten”, lacht hij. “Na een kwartier verveelde ik me al stikkapot, ik had er geen zin meer in.”

Een goede roddel

In de tekstjes komen allerhande onderwerpen aan bod: van handel en financiën tot aan huishouding en privé-correspondentie. Ook wat drama blijft de lezer niet bespaard, zoals in deze brief uit de twaalfde eeuw die een boze vrouw aan een man schreef:

De hoogleraar heeft een duidelijke voorkeur voor dit soort tekstjes. “Die privéberichten vind ik het interessantst. De ruzie, de achterklap en de emoties uit zo’n brief zijn veel boeiender dan die handelsbetrekkingen. Die zijn ook wel fascinerend maar een goede roddel is altijd wel leuk”, vertelt Schaeken lachend.